Goed nieuws voor mensen die niet in God geloven. Geloof in wetenschappelijke of morele vooruitgang helpt mensen op een vergelijkbare manier weerstand te bieden aan controlegebrek en existentiële twijfel. Dat blijkt uit het onderzoek van sociaal psycholoog Bastiaan Rutjens, die daar vandaag op promoveert.
Wetenschap als geloof, dat klinkt geruststellend. Was u blij met uw bevindingen?
‘Dat is een beetje een gewetensvraag. Ik ben zelf niet religieus, dus voor mij persoonlijk is het inderdaad wel goed nieuws dat ook andere instituties dan God houvast kunnen bieden. Maar ik ben natuurlijk een wetenschapper en op zoek naar hoe het echt zit. Dus ik ben vooral blij dat ik solide onderzoeksresultaten heb. Als ik overtuigend bewijs had gevonden voor het tegendeel, dan was ik daar ook dik tevreden mee geweest.’
Wat is het idee achter uw onderzoek?
‘Mensen zijn de enige dieren die zich realiseren dat ze zelf ouder worden en op een gegeven moment onherroepelijk doodgaan. Dat besef van je eigen sterfelijkheid brengt existentiële twijfel met zich mee en leidt ertoe dat mensen op zoek zijn naar zingeving. Veel mensen vinden die in religie. In de filosofie bestaat het idee van morele vooruitgang, dat de mensheid leert van fouten uit het verleden en steeds minder barbaars wordt. Dat er bijvoorbeeld nooit meer een Holocaust zal plaatsvinden. Ik wilde onderzoeken of geloof in morele of in wetenschappelijke vooruitgang eenzelfde steun kan bieden als geloof in een hogere macht.’
U heeft veel verschillende experimenten gedaan. Zelfs een waarbij de proefpersonen onderweg waren in een vliegtuig. Hoe kwam dat zo?
‘In het vliegtuig hebben mensen minder controle over hun leven dan gebruikelijk, voor mij een interessante gelegenheid om te zien of mensen dat compenseren met meer geloof in vooruitgang. Die mogelijkheid deed zich voor toen een practicumstudent met een groep vrienden op vakantie ging. Zij heeft tijdens de vlucht een enquête afgenomen bij haar reisgenoten. Mensen in het vliegtuig hadden inderdaad minder gevoel van controle en dat leidde tot meer geloof in vooruitgang.’
Wat kunnen we met uw bevindingen?
‘We kunnen meer ons best doen om de schoonheid van het wetenschappelijk verhaal te belichten. Neem bijvoorbeeld de evolutietheorie. Voor de gemiddelde leek is dat een keihard verhaal over toeval en survival of the fittest. Dat is nou niet iets waar je lekker zingeving uit kunt putten. Terwijl de evolutietheorie ook prachtige kanten heeft, het is heel mooi dat dat proces ons zo ver heeft gebracht bijvoorbeeld. Als je dat meer overbrengt, dan kan wetenschap voor meer mensen een toegankelijk wereldbeeld zijn waar ze iets mee kunnen als ze behoefte hebben aan zingeving.’
Wetenschap als geloof, dat klinkt geruststellend. Was u blij met uw bevindingen?
‘Dat is een beetje een gewetensvraag. Ik ben zelf niet religieus, dus voor mij persoonlijk is het inderdaad wel goed nieuws dat ook andere instituties dan God houvast kunnen bieden. Maar ik ben natuurlijk een wetenschapper en op zoek naar hoe het echt zit. Dus ik ben vooral blij dat ik solide onderzoeksresultaten heb. Als ik overtuigend bewijs had gevonden voor het tegendeel, dan was ik daar ook dik tevreden mee geweest.’
Wat is het idee achter uw onderzoek?
‘Mensen zijn de enige dieren die zich realiseren dat ze zelf ouder worden en op een gegeven moment onherroepelijk doodgaan. Dat besef van je eigen sterfelijkheid brengt existentiële twijfel met zich mee en leidt ertoe dat mensen op zoek zijn naar zingeving. Veel mensen vinden die in religie. In de filosofie bestaat het idee van morele vooruitgang, dat de mensheid leert van fouten uit het verleden en steeds minder barbaars wordt. Dat er bijvoorbeeld nooit meer een Holocaust zal plaatsvinden. Ik wilde onderzoeken of geloof in morele of in wetenschappelijke vooruitgang eenzelfde steun kan bieden als geloof in een hogere macht.’
U heeft veel verschillende experimenten gedaan. Zelfs een waarbij de proefpersonen onderweg waren in een vliegtuig. Hoe kwam dat zo?
‘In het vliegtuig hebben mensen minder controle over hun leven dan gebruikelijk, voor mij een interessante gelegenheid om te zien of mensen dat compenseren met meer geloof in vooruitgang. Die mogelijkheid deed zich voor toen een practicumstudent met een groep vrienden op vakantie ging. Zij heeft tijdens de vlucht een enquête afgenomen bij haar reisgenoten. Mensen in het vliegtuig hadden inderdaad minder gevoel van controle en dat leidde tot meer geloof in vooruitgang.’
Wat kunnen we met uw bevindingen?
‘We kunnen meer ons best doen om de schoonheid van het wetenschappelijk verhaal te belichten. Neem bijvoorbeeld de evolutietheorie. Voor de gemiddelde leek is dat een keihard verhaal over toeval en survival of the fittest. Dat is nou niet iets waar je lekker zingeving uit kunt putten. Terwijl de evolutietheorie ook prachtige kanten heeft, het is heel mooi dat dat proces ons zo ver heeft gebracht bijvoorbeeld. Als je dat meer overbrengt, dan kan wetenschap voor meer mensen een toegankelijk wereldbeeld zijn waar ze iets mee kunnen als ze behoefte hebben aan zingeving.’
